O czym szumią wierzby - Kenneth Graham

Nigdy nie lubiłam zwierzaków przebranych za ludzi. Może dlatego nie starałam się zbyt gorliwie nadrobić zaległości z angielskiego klasyka, który ominął mnie w dzieciństwie. Planowałam sięgnąć po książkę dopiero wtedy, kiedy dorosną do niej moje dzieci. Skusiło mnie jednak najnowsze wznowienie z ilustracjami Ingi Moore, opublikowane przez wydawnictwo Zysk i Ska.

Trzeba przyznać, że "O czym szumią wierzby" ma szczęście do doskonałych ilustratorów. Chociaż pierwsze wydanie z 1908 r. ukazało się bez obrazków, to kolejne okraszone były dziełami naprawdę znakomitych twórców.

Pierwsze wydanie z 1908 - bez ilustracji, ale z piękną grafiką Grahama Robertsona na okładce.

Wśród ilustratorów byli m.in.: Paul Bransom w 1913 r., w dwadzieścia lat później E.H. Shepherd (tak, ten od jedynego słusznego Kubusia Puchatka; podobno jego ilustracje zyskały przed publikacją aprobatę autora), w 1940 r. Arthur Rackham (stworzył też piękne ilustracje do Alicji w Krainie Czarów), w 1966 r. Tasha Tudor (ciekawa postać, kobieta, która postanowiła... żyć w przeszłości), Michael Hague w 1980 r., Inga Moore w 1996 r., Scott McKowen w 2005 (autor ciekawych i nietypowych ilustracji do wielu literackich klasyków), Robert Ingpen w 2007 r.

Ilustracja autorstwa Paula Bransoma.

Okładka z ilustracją Ernesta H. Sheparda.

Ilustracja Arthura Rackhama.

Okładka z ilustracją Tashy Tudor.

Okładka wydania ilustrowanego przez Michaela Hague.

Okładka wydania z ilustracjami Roberta Ingpena.

Okładka z ilustracją Scotta McKowena.

Okładka z ilustracją Patricka Bensona.

Przeglądając te obrazki zamarzyłam o wydaniu kolekcjonerskim, zawierającym ilustracje różnych twórców. Zresztą niejedno dzieło zasługiwałoby na taką wersję, choć ze względów komercyjnych pewnie nie ma na to szans na polskim rynku. Jeśli więc musicie zdecydować się na wydanie ilustrowane przez jednego artystę, gorąco polecam to zilustrowane przez Ingę Moore - niektóre obrazy po prostu zapierają dech w piersiach.

W dodatku wydawnictwo stanęło na wysokości zadania i stworzyło piękną oprawę książki, okładka (z obwolutą), gruby papier, ładny font i layout, wszystko o sprawia, że książkę po prostu z przyjemnością trzyma się w ręku - nawet jeszcze zanim zacznie się czytać.

Chociaż do antropomorficznych zwierząt, żyjących w świecie, jaki znamy, podchodzę nadal bardzo sceptycznie, zachwyciłam się powieścią Grahama. Jest do szpiku kości (hmm... do szycia grzbietu?) angielska, z wycieczkami łodzią po rzece, herbatkami przy kominku, spacerami gościńcem, polami, opłotkami i malowniczymi miasteczkami oraz z bogatym dworem Ropucha. Zwracałam ogromną uwagę na te sielskie, ciepłe obrazki - może dlatego, że czytałam książkę pod choinką - i zachwycałam się opisami puszczy. Nie obawiajcie się jednak, książka nie stała się sławna tylko dzięki przemiłej atmosferze i opisom przyrody - jest tu przecież solidna porcja akcji, której dzieci nie potrafią oprzeć się od stu lat z hakiem.

Wszytko rozpoczyna się pewnego wiosennego dnia, kiedy Kret - zmęczony i znudzony wiosennymi porządkami - opuszcza swój dom i wyrusza naprzeciw nowego, pełnego przygód życia - chociaż nie ma o tym jeszcze pojęcia.



Zachwycony pięknem Rzeki, ujrzanej po raz pierwszy w życiu, przyjmuje zaproszenie na wyprawę łodzią od sympatycznego Szczura Wodnego. Zanim się obejrzy, okazuje się, że na dobre porzuca swój ciasny, ciemny domek. Przenosi się nad rzekę do domu Szczurka, poznaje jego kompana, bogatego i szalonego Ropucha, który nie potrafi oprzeć się żadnej pokusie, a także statecznego odludka Borsuka, mieszkańca groźnej puszczy. W takiej puszczy łatwo się zgubić, z czego kret, zwierzak, który dotąd niewiele wyłaził spod ziemi, nie zdaje sobie sprawy... W dodatku problemów przysparza Ropuch, opętany nową samochodową manią, która zaprowadzi go trzy razy do szpitala a raz - do więzienia.

Nie sposób nie wspomnieć tu o ciekawej historii powstania powieści. Kenneth Graham, osierocony w dzieciństwie przez matkę, został wraz z trójką rodzeństwa oddany na wychowanie babce, mieszkającej w Berkshire. Mimo półsieroctwa i odrzucenia przez nadużywającego alkoholu ojca, dzieciństwo Grahamów było szczęśliwe, wręcz idylliczne, a odbywane pod opieką wuja wycieczki łódką po rzece znalazły - być może - odzwierciedlenie w "O czym szumią wierzby". Dorosły Graham wydał m.in. dwa tomy opowieści, doskonale przyjętych przez krytykę: The Golden Age i Dream Days, po czym przez 10 lat nie napisał nic więcej. W tym czasie urodził się jego jedyny syn, Alastair. Chłopak, zwany Myszą, urodził się niewidomy na jedno oko i cierpiał na liczne choroby w trakcie swojego krótkiego życia. Dwa dni przed swoimi 20. urodzinami popełnił samobójstwo. Powieść "O czym szumią wierzby" powstała na podstawie bajek, które Kenneth Graham wymyślał dla syna. Kilkoro wydawców odrzuciło przesłany tekst, ale kiedy wreszcie udało się go wydać, natychmiast zyskał popularność wśród młodych (i nie tylko) odbiorców. Do wielbicieli powieści należeli m.in. Krzyś, przyjaciel Kubusia Puchatka, czyli Christopher Robin Milne, a także jego matka i ojciec A.A. Milne, który zresztą przeniósł część książki na scenę teatru, a także prezydent Teodor Roosevelt.

W 1958 r. książka otrzymała w Ameryce nagrodę im. Lewisa Carolla. Wielokrotnie przenoszona była na scenę (m.in jako sztuka A.A. Milnego "Toad of the Toad Hall") i na ekrany. Najbardziej znaną ekranizacją jest serial animowany (kukiełkowy) BBC z lat 1984-1990, z jednej strony chwalony, z drugiej  - przez wiele dzieci uznawany za upiorny. W Polsce wyświetlano go jako dobranockę, ale został zdjęty z anteny na skutek protestów rodziców (za Wikipedią).

W Polsce "O czym szumią wierzby" opublikowano po raz pierwszy w 1938 r., w pięknym przekładzie Marii Godlewskiej. W latach 90. powieść doczekała się dalszego ciągu, brytyjski pisarz William Horwood napisał cztery sequele, z których trzy wydano także w Polsce (Zima pośród wierzb / The Willows in Winter;  Tryumf Ropucha / Toad Triumphant;Nad rzeką i tam dalej / The Willows and Beyond; The Willows at Christmas).

Kenneth Graham, O czym szumią wierzby, tłum. Maria Godlewska, il. Inga Moore, Zysk i ska 2016.

Widmo z Głogowego Wzgórza - Edward Fenton

Trafiłam na tę powieść zupełnym przypadkiem, zdjęłam ją z bibliotecznej półki tylko dlatego, że zainteresowała mnie okładka. Uczciwie przyznaję, że nigdy wcześniej o niej nie słyszałam i zarazem nie mogę odżałować, ze mnie tak doskonała powieść ominęła w dzieciństwie.

Akcja rozgrywa się w latach 50. XX w. Dwunastoletni James przyjeżdża na weekend do kuzynów, Amandy i Obiego, których rodzice kupili właśnie bardzo stary dom na odludziu. Dom należał do zdziwaczałej starszej pani, artystki-rzeźbiarki. Nikt jej za dobrze nie znał, niemal nikt nie utrzymywał z nią bliskich kontaktów. Podobno była bardzo bogata, ale jej majątek zaginął. Spodziewałam się spontanicznie uformowanej młodzieżowej grupy poszukiwaczy skarbu, ale autor mnie zaskoczył, bo to nie dzieciaki przejmują pałeczkę. Dom zostaje nagle odcięty od świata przez śnieżycę, nie ma prądu, wody, ogrzewania i zapasów żywności, a za oknami... Czyżby ktoś się tam czaił? Dorośli opowiadają sobie historie o duchach i nie wiadomo, czy właśnie one wytwarzają ten nastrój niepokoju, czy może jednak jakieś widmo krąży wokół domu. Starego ciemnego, skrzypiącego domu na odludziu... Ja tam miałam dreszcze. Doskonała lektura na zimę, zresztą doskonała lektura w ogóle.

Pierwsze polskie wydanie pochodzi z 1969 r. Zostało wznowione w 1973 r. z tą samą okładką (na zdjęciu powyżej). Najnowsze wznowienie - to z cukierkową okładką (też zdjęcie powyżej) - miało miejsce w 2000 r. Ładny obrazek, ale to całkiem nie ten klimat. Nie tracę nadziei na kolejne wznowienia, bo szkoda by była wielka - zapomnieć taką dobrą książkę.

"Widmo..." doczekało się kontynuacji pt. „The Riddle of the Red Whale”, której niestety nie przetłumaczono.

O autorze powieści, Edwardzie Fentonie (1917-1995),  ciężko znaleźć informacje w internecie, a przecież był autorem licznych powieści dla dorosłych, dzieci i młodzieży, nagrodzonym nagrodą Edgara Allan Poego w 1961 r. (za "Widmo..." właśnie) oraz nominowanym do American Book Award w 1982 r. (za "The Refugee Summer"). Z ciekawostek - ten Amerykanin, nowojorczyk, w 1963 r. przeniósł się do Grecji i ożenił z Greczynką.

Dom pod kasztanami. Za złotą bramą - Helena Bechlerowa

Helena Bechlerowa była nauczycielką i redaktorką m.in. w wydawnictwie Nasza Księgarnia, autorką licznych opowiadań i wierszy oraz kilku powieści dla dzieci. Urodzona na początku XX w., zmarła u jego kresu (1908-1995). Zawsze mam wrażenie, ze ludzie, którzy przeżyli cały wiek XX byli świadkami najdziwniejszej przemiany rzeczywistości w dziejach, bo nigdy wcześniej zmiana nie była tak szybka i tak dramatyczna. "Za złotą bramą" jest opowieścią o takiej zmianie, odejściem starego, romantycznego świata chłodnych, mrocznych kamienic, powłóczystych sukien, powozów, balów i ogrodowych fontann na rzecz jasnego, nowoczesnego i wygodnego, ale pozbawionego magii świata blokowisk.

Rodzeństwo, Kasia i Piotruś, mieszka w bardzo starym domu, pełnym ciemnych tajemniczych zakamarków - w korytarzu wisi zniszczony obraz pięknej Amelii w różowej sukni, w ogrodzie kamienny wodnik podtrzymuje kielich fontanny, a na daszku altanki tkwi blaszany smok. Poza tym coś tam skrzypi, piszczy, biega po kątach, może strachy, skrzaty, echo, a  może dobre duchy, kto wie. Wyobraźnia dzieci nadaje wszystkiemu znaczenie i imię. Niestety, dom jest już bardzo stary i zniszczony, zamieszkujące go rodziny muszą się przeprowadzić do nowych mieszkań w blokach, a zamieszkujące go duchy i stwory - znaleźć swoje miejsce gdzieś w magicznym świecie "za złotą bramą".
Urokliwa opowieść o końcu pewnego świata, w której ogromną rolę odgrywa szata graficzna - fantastyczne ilustracje Szancera, bez których to po prostu nie byłaby ta sama książka (można je podejrzeć tu: 1, 2, 3).

"Za złotą bramą" jest drugim tomem, pierwsza powieść o przygodach Kasi i Piotra nosi tytuł "Dom pod kasztanami". Dzieci wyjeżdżają w niej na wakacje do ciotki Iwy, do starego urokliwego domu: wszystko im się w domu pod kasztanami podobało: okna zasłonięte dzikim winem, dziwny piec z zielonkawych i niebieskich kafli, nawet duży czajnik, który cichutko podśpiewywał na kuchni. (s. 5). Za sprawą ciotczynego kota, rudego Tymona, który potrafi przemieniać się w tygrysa, przezywają czarodziejskie przygody, gdziekolwiek się nie udadzą, czy to do ogrodu, czy na strych. Na grządkach spotykają makówkowego króla, pod wierzbą Babę Jagę, a na strychu - lwa i lamparta. Wiele tych przygód, a wszystkie opisane w dość krótkich rozdziałach - mam wrażenie, że ta pozycja przemówi do bardzo młodego czytelnika. Nie ukrywam, ze drugi tom urzekł mnie znacznie bardziej.
Ilustracje do "Domu pod kasztanami" można obejrzeć TUTAJ.

Helena Bechlerowa, Dom pod kasztanami, Nasza Księgarnia, wyd. IV, Warszawa 1974
Helena Bechlerowa, Za złotą bramą, Nasza Księgarnia, wyd. I, Warszawa 1973

Druga brama - Halina Górska

Halina Górska tworzyła w okresie międzywojennym, zaczęła od książek dla dzieci, skończyła na tych dla dorosłych (zmarła niestety zbyt wcześnie, zamordowana przez Niemców w 1942 r.). "Druga brama" plasuje się tak naprawdę gdzieś pośrodku. Dziecięcy bohaterowie, motyw przyjaźni (międzyklasowej), przystępny język pozwalają na lekturę młodym czytelnikom. Jednocześnie wspomnieniowy charakter (historia Krysi bazuje na życiorysie pisarki), doskonała znajomość psychiki dziecka, poważna tematyka (dzieci pozbawione rodziców, oparcia w dorosłych, szukające swojego miejsca w świecie) sprawiają, że może po nią sięgnąć także dorosły czytelnik. Świetna książka, żal, że jednak trochę zapomniana. Napisana w 1935 r. powieść doczekała się wielu wznowień - ostatnie, o ile się orientuję, w 1995 r. w wydawnictwie Siedmioróg, a więc ponad 20 lat temu. (Drugie wydanie z 1936 r. jest dostępne w wersji cyfrowej TUTAJ.)

Powieść ma dwie bohaterki, pochodząca z zamożnej rodziny Krysia, córka lekarza, i dziecko robotnicze, Adela. Krysia ma kochających rodziców, ale jej matka jest poważnie chora i musi wyjechać na kurację zagraniczną - praktycznie znika z życia córki. Sama dziewczynka żyje w izolacji, jest chorowita, więc nie chodzi do szkoły, nie wolno jej się bawić z dziećmi z podwórka. Krótko trwa eksperyment z sympatyczną Żydówką Sabinką. Dziewczynki bardzo się lubią, ale Krysia zapada na odrę, w ciężkiej postaci - i Sabinka znika z jej życia. Krysia bawi się sama ze sobą, jej życie toczy się w połowie w wyobraźni, więc kiedy nagle znajdzie się w otoczeniu prawdziwych dzieci nie będzie się mogła odnaleźć, reguły koleżeństwa okażą się dla niej trudne. A dojdzie do tego, kiedy wraz z ojcem przeprowadzi się na Leszno (akcja toczy się w Warszawie czasu zaborów) - tam, za tytułową drugą bramą, znajdowało się podwórko, na którym bawiła się Adela. Dumna, nieczuła, a w rzeczywistości mocno skrzywdzona przez los, który wraz z ojcem odebrał jej też dzieciństwo. Zubożała matka musiała się przeprowadzić z liczną czeredką do jednej izby, wspólnej z kilkoma rodzinami i iść do pracy w fabryce, a najstarsza Adelka była zobowiązana do pomocy przy młodszym rodzeństwie, a właściwie do pełnego matkowania im. Zahartowana przez trudne warunki, z nienawiścią przypatrywała się "panienkom z Saskiego Ogrodu", dziewczynkom z kokardami we włosach i lalkami pod pachą, do których zaliczyła także i Krysię. I tak na jednym podwórku znalazły się dwie nieszczęśliwe dusze, których życiowe doświadczenia były tak odmienne, że spotkanie się w pół drogi wydawało się niemal niemożliwe. Czy uda im się porozumieć? Nie oczekujcie prostych odpowiedzi.

Dzieci szklarza - Maria Gripe

 "Dzieci szklarza" to przedziwna oniryczna opowieść, przypominająca raczej sen, i to z gatunku tych niezbyt przyjemnych, niż książkę dla dzieci. Nic nie jest w niej do końca wyjaśnione, nie dowiadujemy się nigdy czemu niektóre postaci są, jakie są, skąd przychodzą, jakie są ich motywacje. Wszystko trzeba przyjąć na wiarę.

Motto powieści zaczerpnieto z klasycznej pieśni Wikingów "Havamal": "Jeśli się zawczasu nie zna swego losu, można żyć beztrosko". Tytułowy szklarz nie miał tego szczęścia.

Szklarz Albert i jego żona Sofia mają dwójkę dzieci - Klarę i Klasa. Rodzinie wiedzie się niezbyt dobrze, bo choć Albert wytwarza piękne naczynia, nie umie ich sprzedać na dorocznym jesiennym jarmarku. Pewna zła wróżba, którą usłyszał szklarz, sprawia, że niechętnie zabiera na jarmark dzieci - i słusznie, bo pewnej jesieni, akurat wtedy, kiedy wyjątkowo sprzedaż naczyń na jarmarcznym straganie idzie doskonale, dzieci znikają...

Czego tu nie ma - zaklęty (przeklety?) pierścień, złe wróżby, tajemnicza staruszka o magicznych mocach i dziwacznym mianie Furkota Odwilżyna oraz jej jednooki kruk, który widzi tylko pozytywy. Miasto Marzeń, w którym stoi tylko jeden Dom, a w nim mieszkają bardzo nieszczęśliwi Władca i Władczyni. Potężna, przerażająca Nana i jej uwięziona papużka. Rzeka Zapomnienia.

Niesamowita i miejscami upiorna historia, bardzo inna, bardzo niebanalna. Warto przeczytać. Polskie wydanie z 1983 r. jest bardzo ładnie ilustrowane przez Katarzynę Czerner, szkoda że druk i papier marnej jakości nie pozwalają w pełni docenić obrazków.

Powieść doczekała się szwedzkiej ekranizacji w 1998 r. - dostępna TUTAJ.














Maria Gripe (1923-2007) to słabo znana w Polsce szwedzka autorka książek dla dzieci i młodzieży. Pisała powieści przesycone tajemnicą i magią, za które doczekała się nagrody im. Hansa Christiana Andersena (tzw. Mały Nobel). Cztery powieści zekranizowano. Pięć z trzydziestu ośmiu książek, które napisała, ukazało się w polskim przekładzie - w latach 60.-80., jedna z nich, "Agnes Cecylia. Niezwykła historia", doczekała się wznowienia w Wydawnictwie Czarna Owca w 2005 r.

Złote szkolne czasy - Angela Brazil

Angela Brazil tworzyła na początku XX w., była jedną z prekursorek nowoczesnej powieści pensjonarskiej, która miała bardziej bawić, niż uczyć. Jej bohaterkami były aktywne dziewczęta, o szerokich zainteresowaniach i niezależnych umysłach. Nic dziwnego, że  przez wielu były krytykowane, a dyrektorki niektórych szkół posuwały się do zakazywania lektury lub wręcz jej palenia... Jako pierwsza pisała powieści z punktu widzenia wychowanek. (It is a mistake ever to grow up! I am still an absolute schoolgirl in my sympathies - pisała w swoich wspomnieniach*). Brazil napisała 50 powieści, akcja większości rozgrywała się w szkołach dla dziewcząt. W przeciwieństwie do innych autorek tego gatunku (Enid Blyton, Elinor Brent-Dyer, Dorita Fairlie Bruce, Elsie Oxenham) nie pisała serii, każda z jej książek to zamknięta całość. Pisarka pozostała popularna aż do lat 60., a motywy jej powieści były tak często naśladowane, że w końcu zmieniły się w utarte klisze.


W Polsce była czytywana w latach 30. XX w. Ukazały się wtedy tłumaczenia trzech powieści: Złote szkolne czasy (1935), Najmilsze dziewczątko (1918) i Przyjaciółki (1938 i 1947). Dopiero w latach 90. doczekały się pierwszych ( i ostatnich zarazem) powojennych wznowień, nakładem wydawnictwa Graf.

Książka Jean's golden term została wydana przez Grafa pod dwoma tytułami - w 1991 jako Złote szkolne czasy, a w 1993 r. jako Opowieści złotych lat, oba tytuły średnio trafione, jako że książka opowiada nie o latach szkolnych, ale o zaledwie jednym semestrze nauki. Wszystkie polskie wydania są w tym samym międzywojennym tłumaczeniu Jadwigi Zawiszy-Krasuckiej. Typowo dla tłumaczeń tamtego okresu wszystkie angielskie imiona zostały spolszczone, a mnie straszliwie zgrzytało czytanie o dziewczętach z kornwalijskiego wybrzeża o wdzięcznych imionach Krysia, Basia, Wisia i Irka... Dla porównania - Wisia w oryginale nosi imię Vera.

Główna bohaterka, dwunastoletnia Janka Barrett, prowadziła życie bardzo nietypowe, nawet jak na angielską panienkę z lat 30. Wychowywana przez ciotkę i wuja, malarzy, wędrowała za nimi po całej Europie w poszukiwaniu malowniczych krajobrazów, rzadko zahaczając o jakiekolwiek szkolne zajęcia. Trochę uczyła ją ciotka, niemniej na tle rówieśniczek edukacja Janki wypadała nader blado.  Kiedy państwo Barrett zdecydowali się osiąść na kilka miesięcy na wybrzeżu Kornwalii, postanowili umieścić dziewczynkę w pobliskiej szkole na choć jeden semestr. Janka wcale nie miała na to ochoty, bo ceniła sobie koczowniczy tryb życia. Na szczęście szkoła Tresco House, zwana "Zieloną Szkółką", okazała się miejscem bardzo przyjemnym. Janka mogła nie tylko uzupełnić swoje liczne braki, ale i zawiązać pierwsze przyjaźnie. A ja mogłam podejrzeć niezwykły (z punktu widzenia wychowanki obecnego systemu edukacji) obrazek angielskiej szkoły, w której oprócz książkowego wykuwania, jest czas na grę w tenisa, spontaniczne szkolne przedstawienia i wycieczki po okolicy. Szkoła liczy sobie kilkadziesiąt wychowanek, dzięki czemu tworzy nastoletni mikrokosmos, pełen typowych dla tego wieku relacji - są wielkie przyjaźnie, są i małe zawiści. Do tego w tle majaczy tajemnica pochodzenia Janki, która naprawdę zaciekawia. A że autorka interesowała się walijską mitologią - motywy walijskich skrzatów i duszków także znalazły miejsce w powieści.

* Brazil, Angela (1925). My Own Schooldays. London: Blackie and Son (za Wikipedią).

Tajemnica Rajskiego Wzgórza - Elizabeth Goudge

Tajemnica Rajskiego Wzgórza (oryg. The Little White Horse) została wydana w Londynie w 1946 r. Polskiego wydania doczekała się dopiero pół wieku później. Nigdy nie osiągnęła w Polsce sławy, jaką cieszyła się w swoim kraju ojczystym. Autorka, Elizabeth Goudge (1900-1984), była w swoim kraju bardzo popularna, napisała mnóstwo powieści dla dzieci i dorosłych które jednak nie doczekały się polskiego przekładu. Za Tajemnicę... otrzymała nagrodę Carnegie Medal. Z ciekawostek - jedna z jej powieści została splagiatowana przez pochodzącą z Indii pisarkę. Książka miała tak dobre recenzje, że wydano ją także w Stanach, wieść o niej doszła do słuchu Goudge i sprawa się wydała. Indyjska autorka, oskarżona o plagiat, zmarła w tajemniczych okolicznościach, prawdopodobnie popełniła samobójstwo.

Ta dramatyczna historia nie ma jednak zupełnie nic wspólnego z wyjątkowo słodką i magiczną fabułą Tajemnicy Rajskiego Wzgórza. Akcja powieści rozgrywa się w 1842 r. Jej bohaterką jest 13-letnia Marynia Merryweather. Osierocona przez ojca, którego zbyt dobrze nie znała (matka zmarła dużo wcześniej), zostaje wraz z guwernantką, panną Heliotrop, i żarłocznym psem Bączkiem zmuszona do opuszczenia Londynu. Wyjeżdża na wieś, do posiadłości swego nieznanego wuja, Benjamina Merryweather. Tu dowiaduje się o dziwnej historii swej rodziny, której członkowie dzielą się na "słonecznych" i "księżycowych", i nad którą ciąży klątwa, sprowadzona przez jednego z przodków. W jej rezultacie cierpią nie tylko członkowie rodziny, którym nie dane jest cieszyć się szczęściem małżeńskim, ale i mieszkańcy pobliskiej wioski, atakowani nieustannie przez wrogich czarnych ludzi. Przeznaczeniem Maryni okazuje się zakończenie konfliktu i przezwyciężenie klątwy.

Wszystko jest bardzo urocze i bajkowe, aż za bardzo, jak dla mnie. Białe jednorożce, dziarskie karzełki, cała plejada zwierzaków o magicznych cechach, przyjaciel ze snów, masa nieszczęśliwych kochanków, których serca uleczy Marynia, oraz nawrócenie gromady zbójców. Jest to jednak powieść dla dziesięciolatków, więc może jestem po prostu za stara. Pamiętam, że czytałam tę książkę w dzieciństwie - tylko raz, ale wówczas spodobała mi się tak bardzo, że jej fragmenty pamiętam do dziś.Warto dodać, że historia jest silnie spleciona z wiarą chrześcijańską (autorka pochodziła z bardzo religijnej rodziny).


Ekranizacje
Ten słabo znany w Polsce klasyk wypłynął na chwilę na światło dzienne po tym jak autorka Harry'ego Pottera J.K. Rowling wspomniała, że ta powieść była w dzieciństwie jej ulubioną i zaczerpnęła z niej inspirację do własnej twórczości ("The author always included details of what her characters were eating and I remember liking that. You may have noticed that I always list the food being eaten at Hogwarts." za Wikipedią).

Kilka lat po tym oświadczeniu książka doczekała się wreszcie ekranizacji, ponad 60 lat po pierwszym wydaniu. Film The Secret of Moonacre zdecydowanie odbiega od pierwowzoru, jest zbyt przesłodzony wizualnie (a już sama książka ma raczej ulepkową słodycz), a naiwny fabularnie i zachwycić może chyba tylko bardzo małych widzów.

W 1994 r. powstał też sześcioodcinkowy miniserial Moonacre, ale w odmętach internetu słuch o nim zaginął (jedyny ślad TUTAJ).

Polskie wydania 
Elizabeth Goudge, Tajemnica Rajskiego Wzgórza, Nasza Księgarnia 1996 (okładka na moim zdjęciu)
Elizabeth Goudge, Tajemnica Rajskiego Wzgórza, Świat Książki 2009 (okładka filmowa)

Czas próby - Hester Burton

Kiedy pożyczałam tę książkę z biblioteki, nie wiedziałam o niej zupełnie nic. Nazwiska autorki nigdy wcześniej nie słyszałam, tytuł do oryginalnych nie należy. Szczerze mówiąc, poza retro-okładką i faktem, że książkę wydała Nasza Księgarnia (w 1972 r.), najbardziej zafrapowało mnie to, że ostatnio powieść wypożyczono w 1993 roku. Książka przeleżała na półce, nieczytana, ponad dwadzieścia lat... Potraktowałam to jak wyzwanie ;)

Zdobyłam w ten sposób nie byle jaki okaz, bo - jak się okazało - za "Czas próby" (Time of Trial, 1963) autorka otrzymała Carnegie Medal - nagrodę literacką za książkę dla dzieci i młodzieży, napisaną w języku angielskim i wydaną w Wielkiej Brytanii. Laureatami tej nagrody są m.in. Terry Pratchett, Phillip Pullman, a nawet C.S. Lewis.

Bohaterką książki jest siedemnastoletnia Magaret Pargeter, córka księgarza. Jej ojciec jest człowiekiem o dość rewolucyjnych poglądach, jak na początek XIX wieku, kiedy dzieje się cała historia. Wrażliwy na widoczną w okolicy nędzę, głosi hasło ziemi w rękach angielskiego ludu - uważa, że ziemia powinna należeć do władz parafialnych, a nie właścicieli dużych farm. Czytuje "buntownicze" książki i próbuje je sprzedawać. Margaret ma też brata, Johna, z którym od dziecka się spiera. Chłopak ceni głównie wartości materialne, książek czytać nie lubi, w księgarni jest nieszczęśliwy, chce zostać oficerem.

"Margaret kochała swego ojca; kochała stęchły zapach jego książek; rozumiała cel jego marzeń. Ale tak jak John kochała także przyjemne rzeczy tego świata. Uważała, ze czasem za wiele cierpi się dla zasad. (s. 15)

Margaret kocha się w młodym medyku, Robercie Kerridge'u, który przebywa na stancji u jej ojca (istnieją dalekie powiązania między rodzinami, ale w przeciwieństwie do Margaret, Robert pochodzi z bardzo zamożnej rodziny). Spokojne życie dziewczyny ma się jednak wkrótce zakończyć - wszystko zmienia katastrofa, do której dochodzi w pobliżu księgarni. Wali się jedna z licznych kamienic czynszowych, zaniedbanych do granic możliwości przez bogatych właścicieli, a zamieszkana przez kilka ubogich rodzin. Giną wszyscy poza małym chłopcem, Eliaszem, którego udaje się wyciągnąć z ruin. "Był tak wynędzniały, że nie wyglądał na dziecko, a raczej na podstarzałego elfa" (s. 26)

Ojciec Margaret postanawia wystąpić przeciw kamienicznikom, którzy doprowadzili  do katastrofy. Podobne katastrofy zdarzają się w Londynie dwa razy na rok. I nic się nie robi. Nic się nie robi, ani im zapobiec. Kamienicznicy dalej wyduszają z ludzi czynsz za te mordercze pułapki". (s. 34) "Anglia prowadziła wojnę, walkę z Francją na śmierć i życie. Nędzarze musieli znosić swój los. Bunt był zdradą ojczyzny". (s. 27) Tym samym ojciec Margaret zostaje oskarżony o podżeganie do rewolucji. Dziewczyna traci ojca, a także brata i dach nad głową, zmuszona jest opuścić Londyn. Nadchodzi dla niej czas próby. Jak sobie poradzi?

Trochę Austen, trochę Dickens, trochę szkolna lektura o społeczeństwie klasowym, a trochę... kryminał - miszmasz, ale wart przeczytania. Doskonały obrazek obyczajowy, który pozwala podejrzeć angielską rzeczywistość sprzed 200 lat.

 

Cesia - Natalia Rolleczek

Bardzo ładna ta "Cesia" jest, zwłaszcza części opisujące życie na wsi są nadzwyczaj wdzięczne.

Kiedy zaczęłam czytać "Cesię" miałam nieodparte wrażenie, że zawiązanie fabuły przypomina mi jakąś inną książkę. I przypomniałam sobie - "Bułeczkę" Jadwigi Korczakowskiej. "Cesia" to taka "Bułeczka" dla nieco starszych czytelników. Tu też mamy dziewczynkę, która wychowywała się od dziecka na wsi i nagle zostaje rzucona, niemal sama, w środek dużego miasta. Ciągle mnie zaskakuje, że zaledwie 50 lat temu nikt się specjalnie nie patyczkował z psychiką dziecka. Zupełnie nikt dorosły nie zastanowił się, jak taka zmiana może być odbierana przez jej nie tyle podmiot - co przedmiot. Dziecko ma robić to, co dorośli zdecydowali dla jego dobra i jeszcze to doceniać. Żadnych traum. Na szczęście Cesia, dzielna dziewczyna, poradziła sobie, zacisnęła zęby i poszła do przodu.

Cesia mieszkała od urodzenia na wsi, w Modrzanach, w domu dziadków, razem z tatusiem, ich synem, i mamą, pielęgniarką. Matka była "miastowa", warunki higieniczne wsi ją przerażały, a to kura łazi po stole, a to dziecko chrupie niedokładnie obraną marchewkę... Po tragicznej śmierci męża nie miała ochoty dłużej tkwić u teściów, przeniosła się do miasta, a Cesia kolejne trzy lata spędziła z dziadkami. Wreszcie mama przysłała list, nakazując Cesi przyjechać do siebie, do Krakowa, gdzie miały zamieszkać wspólnie. Niestety, na miejscu okazało się, że to "wspólnie" to dopiero za jakiś czas. Chwilowo Cesia została ulokowana u znajomej matki, wdowy z dwójką dzieci. Z niezbyt sympatyczną dwójką, dodajmy, gardzącą "wsiową" lokatorką. Chęć bycia blisko matki (dość nieczułej według dzisiejszych standardów, ale dziecka się nie wyrzekła, wikt i opierunek zapewniła, więc może się nie znam..) sprawiła, że Cesia zdecydowała się wytrwać, mimo niespełnionych nadziei i tęsknoty za dotychczasowym domem.

Po licznych i dość nieprzyjemnych przygodach, Cesia zaczęła odnajdywać swoje miejsce w tej układance. Nawiązała pierwsze znajomości, ze stolarzem, mieszkającym w tym samym budynku, z cygańskim chłopcem (bardzo mnie zdziwił - pozytywnie - wątek Laszlo, mam wrażenie, że Cyganie są zupełnie nieobecni w polskiej literaturze dla dzieci), z Wiesią, dziewczynką z tej samej klasy, mieszkającą w domu dziecka. Żyła jednak nadal wspomnieniami - bardzo urokliwe są opisy życia na wsi w tej aż sama miałam ochotę porzucić miasto, kiedy je czytałam. I chociaż jej miejskie życie coraz lepiej się układało - w bliskiej perspektywie pojawia się szansa na mieszkanie z mamą i - niestety - jej nowym mężem (co Cesia zniosła mężnie), to całą swoją przyszłość wiązała z Modrzanami, porywając  tą wizją jeszcze kilkoro swoich przyjaciół.

Autorka, Natalia Rolleczek (ur. 1919), to jedna z najbardziej znanych polskich pisarek dla dzieci z okresu PRL, ale jakimś cudem zupełnie mnie w dziecinstwie ominęły jej książki - z chęcią nadrobię.

Natalia Rolleczek, Cesia, Nasza Księgarnia, Warszawa 1971

ilustr. Maria Uszacka

Tajemniczy Ogród - F.H. Burnett / Powrót do tajemniczego ogrodu - Holly Webb

Dobra literatura dla dzieci to przede wszystkim dobra literatura, adresat jest sprawą drugorzędną. Nie jest pisana "pod dzieci", tak żeby młody czytelnik na pewno wszystko pojął, żeby jakiś temat nie był dla niego zbyt trudny, zbyt traumatyczny, nieodpowiedni, bohaterowie nie są celowo uproszczeni, żeby mały czytelnik nie miał problemu z odczytaniem ich intencji. Dzięki temu młody czytelnik 30+ ma taką samą frajdę z lektury, jak czytelnik dziesięcioletni.
Takie wnioski nasunęły mi się z lektury starego dobrego "Tajemniczego ogrodu" i jego współczesnej kontynuacji, czyli "Powrotu do tajemniczego ogrodu" Holly Webb.

 

Tajemniczy ogród został wydany w 1910 r., najpierw w odcinkach, w roku następnym już jako całość, i przez wiele lat pozostawał w cieniu innych książek F.H. Burnett, przede wszystkim "Małego lorda", uważanego za najważniejsze dzieło pisarki. Pod koniec XX w. nikt nie miał już jednak wątpliwości, że "Tajemniczy ogród" jest obowiązkową pozycją na liście najważniejszych książek dla dzieci.

Opisana w powieści historia małej Mary Lennox rozpoczyna się w indyjskich koloniach, upalnych i gwarnych, żeby przenieść się na opustoszałe yorkshirskie wrzosowiska. Mała Mary zostaje osierocona w dziesiątym roku życia i odesłana z kolonii do domu swego nieznanego wuja w Yorkshire. Jedyne, czego się o nim dowiaduje, to że mieszka on w ogromnym domu o stu zamkniętych pokojach, jest garbaty, niechętny ludziom, odkąd zmarła jego ukochana żona, oraz że na pewno nie będzie się nią zajmował. Inne dziecko pewnie wpadło by w rozpacz, usłyszawszy takie wieści, ale Mary, wiecznie skwaszona, antypatyczna dziewczynka, chce tylko, by zostawiono ją w spokoju - choć odnalezienie się w rzeczywistości, w której wyręczającą ją we wszystkim indyjską nianię zastępuje hoża angielska dziewczyna, która przywykła mówić, co myśli, nie jest wcale proste. Nuda dziecinnego pokoju, całkiem pozbawionego zabawek, skłania ją do wyjścia do ogrodów, zwłaszcza że kryje się tam tajemnica - jeden z nich, piękny, kwiatowy, porośnięty różami ogród zmarłej pani Craven, pozostaje zamknięty od dziesięciu lat. Furtki w murze brak, klucz też dawno ukryto. Kiedy przy pomocy wszędobylskiego rudzika, Mary udaje się odnaleźć ogród, zaczynają dziać się dobre czary - wraz z wiosną, przemiana następuje nie tylko na grządkach, ale także w głowie i sercu Mary oraz w całym domu Cravenów - który zresztą skrywa jeszcze jedną tajemnicę.

Historię tajemniczego ogrodu czytałam wiele razy w dzieciństwie, wróciłam do niej po dwudziestu latach i jestem tak samo zachwycona. Nie zmieniłabym w niej nawet słowa. Czary, które odprawia natura oraz Mary, Dick i Colin, nadal sprawiają, że mam ochotę wybiec z domu i odetchnąć pachnącym wiatrem wrzosowisk, a potem przekopać kilka grządek ;) I mam ochotę wracać do tej historii, jeszcze i jeszcze raz. Z zapałem sięgnęłam więc po kontynuację, napisaną przez Holly Webb, brytyjską autorkę licznych książek dla dzieci. Efekt był dość średni, powieść czyta się letnio, bez bólu, ale i bez zachwytu. Jest to już zdecydowanie literatura dla dzieci, a nie po prostu dobra literatura. Dziesięciolatki powinny być zadowolone, ale dorosły czytelnik dostrzeże wszystkie niedociągnięcia, zwłaszcza zbyt mocne ściąganie z oryginału oraz schematyczność akcji i postaci.
Akcja rozgrywa się trzydzieści lat po pierwowzorze, na początku drugiej wojny światowej. Emmie Rose jest sierotą. Ze względu na bliski wybuch wojny cały sierociniec zostaje ewakuowany do Yorkshire, do wielkiego domu państwa Cravenów. Emmie jest zrozpaczona, bo musi zostawić w Londynie kotkę, którą oswoiła, jedyne stworzenie na świecie, które kocha. Rozpacz początkowo przesłania jej cały świat, ale powoli zaczyna czuć się lepiej w swym nowym miejscu pobytu, zwłaszcza, kiedy odnajduje w szufladzie pamiętniki małej Mary Lennox i trafia do dawnego tajemniczego ogrodu, który wydaje się opustoszały. Czy dobre czary, które w nim drzemią, odmienią także jej los?

W oryginale mamy bohaterów z krwi i kości. Mary, dziecko uroczej, uwielbianej przez wszystkich matki - ale dziecko przez tę matkę niechciane, wychowywane tak, żeby jej nie przeszkadzało, przez ustępującą jej we wszystkim służbę, wyrasta na prawdziwego rozkapryszonego potwora. Nie ustępuje jej kuzyn Colin, mały despota, którego żądania wszyscy muszą spełniać, bo inaczej doprowadza się do histerii, która z kolei wywołuje u niego chorobę. Ale to też w środku małe wystraszone dziecko, przekonane, że ojciec go nie kocha, ona sam niedługo umrze, a jeśli nie to będzie garbaty, co wydaje mu się równie straszne jak śmierć. Pan Craven - zasklepiony w swoim bólu i żałobie, nie dostrzega, że czyni tym nieodwracalną krzywdę synowi. Nie jest złym ojcem, ale - jak pisze Autorka - po prostu wcale nie chce być ojcem. Nawet drugoplanowi bohaterowie nie są zarysowani byle jak. Gospodyni, pani Medlock, nie jest czarnym charakterem (wbrew temu, co zrobiła z nią w ekranizacji Agnieszka Holland), ale kobietą, która nie lubi zajmować się dziećmi i cieszy się, kiedy te nie wchodzą jej w drogę. Lekarz Colina jest zarazem jego wujem, więc odziedziczy majątek Cravenów, jeśli Colin umrze - ale tu też Burnett nie idzie na łatwiznę, czyniąc z niego czarny charakter - doktor Craven majątkiem by nie pogardził, ale jednocześnie nie chce krzywdy chłopca. Itd.

Holly Webb bardzo wyraźnie "ściąga" z pierwowzoru - bohaterka jest w tym samym wieku, także jest sierotą, przez nikogo nielubianą i wiecznie skrzywioną, choć widać, ze ta rzekoma antypatyczność Emmie jest bardzo wysilona. W ogrodzie spotyka starego, brzydkiego, mrukliwego ogrodnika, alter ego Bena Weatherstaffa oraz - oczywiście - rudzika. W domu słychać płacz małego chłopca - w oryginale był to Colin Craven, tu mamy syna Colina, Jacka. "Pamiętniki" Mary Lennox streszczają akcję pierwszej powieści. Bohaterowie są schematyczni, Emmie jest niesympatyczna tylko na pozór, w środku miła i wrażliwa, Jack podobnie, państwo Craven i pani Sowerby są po prostu mili, ogrodnik Dick Sowerby miły, ale skrzywdzony przez życie (rany po pierwszej wojnie), pani Dearlove niemiła i kotów nie lubi... Więcej o tych bohaterach powiedzieć się nie da. Akcja jest dość przewidywalna, a jej największą zaletą jest to, że nie próbuje na siłę doprowadzić do zbyt słodkiego końca - wojna trwa, wszystko jeszcze może się zdarzyć.

W Polsce "Tajemniczy ogród" ukazał się po raz pierwszy w 1914 r. w przekładzie Jadwigi Włodarkiewiczowej i w tym tłumaczeniu był wielokotnie wznawiany (ostatnio ponoć w 2011 r.) Od lat 90. pojawiły się też nowe tłumaczenia: Zofii Siewak-Sojki (1995), Anny Staniewskiej (1995, 1998), Zbigniewa Batko (1998) i Pawła Beręsewicza (2009) (dane wg Wikipedii). Najnowsze wydanie wydawnictwa Znak Emotikon, które czytałam, to przekład Zbigniewa Batko i bardzo mi się on podobał, bo zachował zdrowe proporcje między wersją klasyczną, a współczesnym językiem. Przyznam, że pozostaję sceptyczna co do zbytniego uwspółcześniania języka klasyków, żeby był "zrozumiały" dla współczesnego odbiorcy. Jak wszystkie wydania z tej serii Znaku, obie ogrodowe części są bardzo porządnie wydane, w twardej oprawie, na kremowym papierze, dopracowane edytorsko i jedyne zastrzeżenie, jakie mogłabym mieć, to brak obrazków.

Jeśli komuś zależy na obrazkach, to ukazały się dwie ciekawe wersje ilustrowane, oba w starym przekładzie Włodarkiewiczowej - z ilustracjami Roberta Ingpena  oraz z ilustracjami Ingi Moore.

Powieść była wielokrotnie ekranizowana, a najciekawszą filmową wersję wyreżyserowała Agnieszka Holland w 1993 r.

Powstała także ekranizacja-kontynuacja, zatytułowana "Powrót do tajemniczego ogrodu" (Back to Secret Garden, 2001), której akcja dzieje się po drugiej wojnie światowej i nie ma nic wspólnego z kontynuacją książkową Holly Webb.
Dla porządku odnotowuję też, że powstała książkowa kontynuacja Susan Moody, także o tytule "Powrót do tajemniczego ogrodu", która opowiada dalsze losy Mary, Colina i Dicka w czasie pierwszej wojny światowej, a w Polsce została wydana przez Wydawnicwto Prószyński i ska.

F.H. Burnett, Tajemniczy ogród, tłum. Zbigniew Batko, Znak Emotikon, Kraków 2016
Holly Webb, Powrót do tajemniczego ogrodu, tłum. Aleksandra Czyżewska-Felczak, Znak Emotikon, Kraków 2016